Suzan Samancı’nın son Kürtçe romanı “Payîz an jî Ziyab/Sonbahar ya da Sonbahar” içerden sesleniyor, karnından konuşmuyor. Samancı’nın yazın dünyası/edebiyatı nedir sorusuna tüm içtenliğimle başat rolün “sonbahar” da olduğunu söylerim. Hem Türkçe de hem de son iki Kürtçe yapıtlarında Payîz’i görürüz. Daima yaprak döküyor. Dökülen şiddettir, lakin sert değildir kulağa gelen ses. Bu kurgunun tavanı Payîz ise tabanı şiddettir. Dökülen o yaprakların her birimizin de yaşadığı çetin bir savaştan sonra dökülenlerdir. Sonbaharla imlediğimiz hüzün, içe dönme ve birçok sefer içerdeki kaosla başa çıkma hallerinin dışa-vurulduğu sessizlik. İçerde kopan tufanın, gerilen bir derinin içinde hapsolmuş hislerin imleyişidir. Hissin lisana tahriki ve saldırısı, öfkenin lisanda sertliğinin işaretlerinden yalnızca biri. Yalnızca sonbahar değildir içerden döktükleri, olan bitenin ya da olacakların bir muhasebesidir de birebir vakitte. Hesaplaşmadır. Yüzleş(tir)menin hamaseti ve dinamiğini sağlayan, içeriğin çekirdeğini oluşturan elbet kimlik ve onun etrafında şekillenen ögeler bütünüdür.
En üste durup sallanan bayan kimliğidir, Kürt kimliğidir, sürgün kimliğidir ya da “mülteci” kimliğinin anlattıklarıdır. Bayanın erk karşısında, baba karşısında konumladığı yerden Payîz’in sesini duyuyoruz. Payîz romanın başkahramanı, edebiyat öğretmeni, işinden atılmış ve göç yollarında nefesi kesilmiş ancak sıkılı yumruğunu gevşetmemiş bir bayandır. Verilen savaşın iç dinamiklerini dinleyeceğiz, konuk olduğumuz yerde birçok kere gerçekliğimizi ve bize ilişkin olanı Payîz’in lisanından dinleyeceğiz. Aynayı tutan el bizim elimiz, karşısında duran da bizim suretimiz. Kimi vakitlerde dışarıya taşan, temelinde kendine döndükçe içerden dışarıya yansıyanı hissediyoruz. Hakikatle kurgunun isyanını okuyoruz. Acı mı, haksızlık mı, heveslerin kursakta kalışı mı? Dilek edilenin karşısında diklenen ya da acının, öfkenin etrafında dönüldüğü, en nihayetinde hesaplaşmanın kışkırttığı intikam mı?
Dörtnala koşmayan, birden fazla defa rahvan giden ve uzun bir içe dönüş seyahatini da yürüyerek aşıyoruz. Birtakım edebi yapıtlara istesek de yetişemiyoruz, anlatıcının üslubu buna müsaade vermiyor. Samancı bu romanında yavaş ve sağlam adımlarla roman şahıslarının tuzağına düşmeden bunu yapıyor. Payîz öfkeli ve şiddete meyilli bir karakter ve onu denetim etmek farklı bir sabır ve gayret gerektiriyor. Anlatım tekniği roman bireylerini başından sonuna kadar bir hizada tutuyor. Birtakım vakitler ve durumlar karşısında –modern romanlarda karakter özelliklerinden kişiselliğin özerkliği- karakterlere alan-zaman da bırakıldığını not düşelim. Payîz yavaş ve sabırla işlediği “varolma”yı sert inişlerle ve süratlice yükselen his durumlarıyla toplumun ruh halini kendinden yola çıkarak veriyor. Payîz bir döngünün içinde hesaplaşmak istiyor. Kahramanımız kendi şahsında bayanlara yaşatılanların hesabını sormak istiyor.
Suzan Samancı 2015 yılında “Ew jin û mêrê bi maske” yapıtıyla “eve dönüş” yolunu arşınladı. Hatırımdadır, müellifin birinci Kürtçe yapıtını bitirdiğimde üslubuyla ve cümle yapısıyla gergindi. Birinci romanında içini ferah ferah dökemediğini not almıştım. Her vakit lisana getirdiğimiz üzere birinci elin günahı olmazdı, olamazdı. Her şeyiyle ortadadır. Kurgunun, yaratının verdiği telaş müellifi birinci romanında köşe sıkıştırdığını ikinci romanından bunu çıkarabiliriz. Heyecan ve sıkı tutuş gelecek olanın izlerini de veriyordu bize. Müellifin anlattıklarının nereye varacağının ipuçları veriyordu. Samancı dokuz yıl ortadan sonra ikinci Kürtçe romanı olan “Payîz an jî Ziyab” Avesta Yayıncılıktan Kürt okurlarına merhaba, dedi. Son romanın izleklerini, bağlamının üzerine düşününce muharririn yapıtlarının birbiri ile olan sıkı ilişkisini bayan karakterlerle görüyoruz. Romanları ortası da ilişkiyi güçlendiren ve köprü olan bayan karakterlerin varlığıdır.
Romanın çekirdeği bayan ve hayatıdır. Çekirdeğin çeperinde ise hepimizin ömründen bir kesim, tahminen bir kesiti hatırlayacağız. Romanın bir hafızası var, geçmişle -baba özelinde- yüzleşmenin verdiği tanıklıkla. İçeriden sürdürülen tartışmanın uzlaşmaz hali, daima ikircikliği “olsun mu olmasın mı” noktasında monologlara devredilen hakikat hafızayı tetikliyor. İçerde oluşan gerilimin bir müddet sonra şiddete evirilişi ya da soyut şiddetin birinci dışa-vuruşları görünürdür. Bunu takibe aldığımızda his geçişleri mekânsal olanla muadil bir paralellikte hatta yerlere açılan kapının anahtarı. Öfkenin denetimi Payîz’in ellerinde ve bu tekrar mekânsal olarak değişkenlik gösteriyor. Gün içinde kaç kere gördüklerimizle, izlediklerimizle his değişiminin suratı toplumu bir bütün olarak büyük hastalığa yanlışsız adım adım derinleşiyor. İki söz Kürtçeye tahammülü olmadığını açıkça lisana getiren sistemin zavallı gücüne maruz kaldığımız günlerdeyiz. Buna rağmen estetik ve mert bir direnişe de tanıklık ediyoruz. Tartışılması ve daima gündem de kalması âlâ bir uyarıcı olarak bakmaktan geri durmuyorum. Dün motivasyona darbe iken bugün motiveyi harlayan olmuştur. İşte bunun için “zaman” surattır ve kısadır. Son günlerin mottosu olarak söylersek: seni yok sayacaklar sen daha fazla var olacaksın!
Malumunuz son aylarda Kürt lisanına ve kültürüne yönelik taarruzların gözle görünür formda arttığını daima birlikte izledik. Bu bağlamda müellif bir arkadaş uzunca bir e-mail göndermişti. Mailin sonunu şöyle bitiriyordu; “Voltaire’in Candide romanının sonunda bahçıvan dediği üzere kendi bahçemizi yeşertelim.” Bahçemiz yeşeriyor, çeşitleniyor, köklerinden aldığı güçle her geçen gün yükseliyor. Samancı da yeşeren, büyüyen ve yükselen bahçesine bir fidan dikiyor, can suyunu taşıyor, çapasını yapıyor. Bunu görüp meczuba dönen, bahçeyi talan etmek, kökünden sökmek, üstünden dozerlerle, tanklarla geçmek dileğini taşıyanlara mutlak yanıtlardan bir yanıttır Payîz an jî Ziyab. Lisana olan dönüş muhakkak ki birilerini kötü ürkütüyor, hatta titretiyor. O denli anlaşılıyor ki yapılan üretimler birilerinin düşlerini kâbusa çeviriyor, o vakit o bahçeyi korumak özgürlüktür, direniştir, var olmanın öbür ismidir.
Romana dönersek;
Payîz an jî Ziyab içine dönük olduğu kadar içinde beslediği öfkeyi törpüleyerek, yumuşatarak ve en nihayetinde estetikle buluşturması; öfkeli bir roman savını bertaraf ediyor. Cırtlak bir öfkeden bahsetmiyorum, ağır ve haklı bir öfke. İçerden başlayıp içerden tamamlıyor bütününü. Roman, geniş bir yelpaze olan toplum ve aile sorunsalını, çatışmasını minör edebiyatın nimetleriyle işlemesi dar bir alanda geniş hareketlerdir. İçerden bilgilendiriyor, durduğu yerden sübjektif sesleniyor. Payîz an jî Ziyab sübjektiftir, bayan cephesinden olan bitenin içerden seslenişidir.
Payîz denilince ölümsüz şairimiz Generale Payîzê’ye selam vermeden geçmek haksızlık olur; “Sonbaharım yaradır ve her demdir..”. Payîz’in sonbaharı da daima yaradır ve her demdir. Payîz ve annesinin uzun bir seyahatten sonra demokrasinin işlediği Avrupa kapılarına yürüyüşü üzeredir yarası. Payîz hesaplaşmanın peşindedir. Birinci savaş babayla başlar annenin dayanışmasıyla yürütülür; “kan emici babamı kendi ellerimle öldürdüm, yüreğimin acısı dinmedi! Tekrar doğmuş gibiydim!”[s.87]. Lisanını kültürünü bilmedikleri bir ülkede hayata tutunmak, orada yine başlamak, eziyet ve azap dolu bir yürüyüşten sonra açılan kapılarda biraz soluklanmak isterken, tekrar başlayan hayatın tüm zorluklarıyla başa çıkma, memleket hasreti ve kültürel çatışmanın izlerini okuyacağız. Payîz babanın gerici yaklaşımı, azabı ve yok sayılmanın verdiği öfkeyle anlatıyor yaşadıklarını; “Evi bilgilendirdim, annemle konuştuğum vakit, babamın sarhoş sesi geliyordu, ‘ben hangi diploma merasimine geleceğim? Güya bana avukatlık yahut doktorluk diploması alıyor!’ o vakit güya bir hançerin bana değişini hissettim, ağlamak istedim ama ağlayacak gücüm de yoktu. Zavallı annemin sesini duydum, yalvarıyordu gitmek için lakin sütü bozuk babamın diyordu ki, ‘otur oturduğun yerde yaşlı bayan sen ne anlarsın diploma töreninden!’ ”[s.77]. Ataerkil toplumlarda olacak ve olması çok güçlü bir replik okuduk. Kürdistan’da bayanlara ve kız çocuklarına yaşatılanlardan yalnızca birini okuduk. Kürt bayan romancılar gerçekleri anlatmaktan gram geri adım atmayışı verilen gayretin muvaffakiyete ulaşması ismine motivesi ve yükselen gücüyle umut doludur. Sanat yapıtları bize aynadır. Her Kürt bayan romancının işlediği mevzular temelinde bizim net görünen aynamızdır. Samancı yaşadığı toplumun ve coğrafyanın ürettiği karmaşa ve kaosu Payîz’in yüreğinde nasıl karşılık bulduğu, çaresizliği, deva arayışını ve tahlillerin daima meyyit doğuşu; bitmeyen ve daima doğurmak zorunda kalan bir döngüyü hatırlatıyor. Son vermek istemiyor uğraşıyor, didikliyor, varlığın orada olduğunu ve bunun ona sonuç olarak dönüşü elbet hazzıdır.
Üslubun inceliklerine, anadilin derinliklerinden gelen rahatlık muharririn elini daha da hafifletmiş. Muharririn edebiyata başlangıcı şiirle, şiirde lisandır ve onunla keyifli keyifli oynamaktır. Müellif lisan oyunlarına aşina günlük hayattan gelen kalıplar ve tabirlerle oynayışı buna bir örnektir. Romanın alt yapısında şiirsel telaffuzun hakimiyeti azımsanmayacak kadar bariz. Daima vıcık vıcık dram ve trajediye bulanmış nefes kesen şiirimsi bir üsluptan bahsetmiyorum. Karakter ne vakit isterse o vakit şiirsel geçişler oluyor. Payîz’in de daima şiirimsi hislere pek vaktinin olmadığı görecektir. Kurgu ve gerçeklikle, hayal ve şuurun yan yana sert bir tabandan imleyişi bizi radikal feminizmin kodlarına vardırıyor. Romanın feminist damarından çok, direk hakikatin içinden gelmesi feminist kodların üstünü örtüyor. Yazıldığı lisana vakıf, inceliklerine daha fazla hâkim oluşunu; birinci roman ve son romanı ortasındaki lisanın kullanışında gizli.
Payîz okuyan, düşünen, politik şuuru, eleştirisel yaklaşımı ve her şeyden değerlisi özgürlüğün, kendi olmanın verdiği gücü sonuna kadar ileriye götürüyor. Payîz hesaplaşmayı okuyarak, üreterek ve karşı durarak kendin olma yolunda verdiği çabayı şiirsel bir öfkeyle taçlandırıyor. Samancı son romanıyla kendi anadilinin bahçesine öfkeli bir meşe ağacının fidesini dikmiştir. Bu fide çocuktur, bayandır ve mücadelecidir.